Kiedy przedawnia się roszczenie o przymusowe ustanowienie służebności przesyłu

W związku z obowiązywaniem od 3 sierpnia 2008 roku nowych przepisów kodeksu cywilnego o służebności przesyłu wywiązała się dyskusja na temat przedawnienia roszczenia o przymusowe ustanowienie służebności przesyłu. Z praktycznego punktu widzenia jest to jedno z kluczowych zagadnień dotyczących stosowania tej instytucji.

Zgodnie z art. 305¹ (wszystkie podawane tu przepisy odnoszą się do k.c.) służebność przesyłu jest prawem rzeczowym, a polega ono na tym, że przedsiębiorca, który zamierza wybudować lub którego własność stanowią urządzenia, o których mowa w art. 49 § 1 (tzw. urządzenia przesyłowe), może korzystać w oznaczonym zakresie z nieruchomości obciążonej, zgodnie z przeznaczeniem tych urządzeń.

Jak wynika choćby z uzasadnienia projektu nowelizacji k. c., „wprowadzenie zasady, że służebność przesyłu może być zastosowana nie tylko do takich stanów faktycznych, w których urządzenia przesyłowe już istnieją, ale również do takich, w których przedsiębiorca urządzenia te zamierza wybudować w przyszłości, pozwala zarówno na objęcie nową regulacją tzw. zaszłości, jak i da możliwość wykorzystania jej dla zabezpieczenia interesu prawnego przedsiębiorcy już w fazie planowania inwestycji”.

W odniesieniu do sieci już istniejących, posadowionych niegdyś na cudzych gruntach bez tytułu prawnego, niezwykle istotna jest jeszcze inna regulacja. Otóż w myśl art. 305² § 1, jeżeli właściciel nieruchomości odmawia zawarcia umowy o ustanowienie służebności przesyłu, a jest ona konieczna dla właściwego korzystania z urządzeń, o których mowa w art. 49 § 1, przedsiębiorca może żądać jej ustanowienia za odpowiednim wynagrodzeniem. Oznacza to, że przedsiębiorca sieciowy może doprowadzić do zalegalizowania tzw. zaszłości, nawet jeżeli właściciel nieruchomości tego odmawia. Ma to znaczenie zwłaszcza w kontekście zgłaszanych niekiedy przez właścicieli roszczeń o usunięcie sieci z ich nieruchomości.

Sprzeczne poglądy

W piśmiennictwie pojawił się pogląd, że w istocie nowe regulacje nie znajdą zastosowania do już istniejących urządzeń przesyłowych. Ma to wynikać m.in. z art. 118, zgodnie z którym roszczenia majątkowe przedawniają się z upływem dziesięciu lat, a roszczenia związane z prowadzeniem działalności gospodarczej po upływie trzech lat (większość „zaszłości” stanowią starsze sieci). Powołano się tu na wyrok Sądu Najwyższego z 13 grudnia 2007 r. (I CSK 364/07), zgodnie z którym zasada ta (podleganie przedawnieniu) odnosi się również do roszczeń o zawarcie umowy. Tym samym – jak podniesiono – po upływie okresu przedawnienia żadna ze stron nie będzie mogła skutecznie domagać się przed sądem ustanowienia służebności przesyłu (Piotr Wojnarski, „Służebność przesyłu: niedopracowana instytucja”, „Rz” z 16 września 2008 r.).

Pogląd ten szybko spotkał się z polemiką. Wskazano w niej, że jeżeli chodzi o tzw. zaszłości, to choć roszczenie przedsiębiorcy o ustanowienie służebności przesyłu (gdy właściciel odmawia umownego ustanowienia służebności) jest roszczeniem majątkowym i podlega przedawnieniu, nie można jednak przyjąć, że roszczenie to podlegało dotychczas przedawnieniu, jeśli w ogóle nie było przewidziane w dotychczasowych przepisach. Skoro ustawodawca 3 sierpnia 2008 r. wprowadził przepis przewidujący roszczenie o ustanowienie służebności przesyłu, to z tym dniem ma rozpoczynać bieg przedawnienia (Gerard Bieniek, „Służebność przesyłu, czyli temat prawniczych dyskusji”, „Rz” z 25 września 2008 r.).

Pierwszy z przytoczonych poglądów jest bezzasadny. Niepodobna przyjąć, aby w danym okresie mogło się przedawnić roszczenie, które jeszcze nie istniało na gruncie obowiązujących wówczas przepisów. Nietrafne jest jednak stanowisko, w myśl którego bieg przedawnienia roszczenia przedsiębiorcy sieciowego rozpoczął się w chwili wejścia w życie nowych przepisów.

Założenie, zgodnie z którym roszczenie o ustanowienie służebności przesyłu podlega przedawnieniu (przyjmowane przez obu autorów niezależnie od różnic co do początku terminu przedawnienia) opiera się na wspomnianym wyroku SN z 13 grudnia 2007 r. Warto wczytać się w to orzeczenie.

Co orzekł sąd

Traktuje ono o roszczeniach przewidzianych w art. 231. Przepis ten dotyczy sytuacji, gdy na cudzym gruncie wzniesiono bez tytułu prawnego budynek lub inne urządzenie o wartości przenoszącej znacznie wartość zajętej na ten cel działki. Zgodnie z art. 231 § 1 w takiej sytuacji samoistny posiadacz gruntu w dobrej wierze, który wzniósł ów budynek lub inne urządzenie, może żądać, aby właściciel przeniósł na niego własność zajętej działki za odpowiednim wynagrodzeniem. § 2 głosi natomiast, że właściciel gruntu, na którym wzniesiono budynek lub inne urządzenie o wartości przenoszącej znacznie wartość zajętej na ten cel działki, może żądać, aby ten, kto wzniósł budynek lub inne urządzenie, nabył od niego własność działki za odpowiednim wynagrodzeniem.

Mamy zatem dwa roszczenia przysługujące różnym osobom. SN stwierdził, że przedawnienie roszczeń określonych w obu paragrafach art. 231 kształtuje się według różnych zasad. Roszczenie określone w § 1 łączy się ze stanem posiadania nieruchomości, w konsekwencji zatem bieg ewentualnego przedawnienia mógłby się rozpocząć dopiero po utracie posiadania przez posiadacza. Jednakże, jak wynika z tego przepisu, posiadanie jest niezbędną przesłanką podniesienia roszczenia, ponieważ bez posiadania nie ma roszczenia. Utrata posiadania powoduje skutek silniejszy niż rozpoczęcie biegu terminu przedawnienia wobec roszczenia posiadacza, takie roszczenie bowiem wygasa. Nieuzasadnione byłoby przyjmowanie, iż wraz z długością posiadania słabnie ochrona posiadacza, ponieważ jego roszczenie przewidziane w art. 231 § 1 ulega przedawnieniu.

Sytuacja inaczej przedstawia się w wypadku dochodzenia roszczenia przewidzianego w art. 231 § 2. Nie należy tu promować właściciela, który nie dba o swoją nieruchomość i nie reaguje na to, że ktoś wzniósł na niej budynek (inne urządzenie) o wartości przekraczającej wartość tej nieruchomości. W konsekwencji, zdaniem SN, roszczenie właściciela trzeba uznać za mające charakter majątkowy i niepodlegające art. 223. Początkiem biegu przedawnienia roszczenia właściciela jest zakończenie wznoszenia budynku (innego urządzenia). W orzeczeniu tym SN odwołał się zresztą do swojej wcześniejszej uchwały z 18 marca 1968 r. (III CZP 15/68), w której odrzucono koncepcję, iż roszczenie posiadacza o wykup działki, na której wzniósł on budynek lub inne urządzenie, ulega przedawnieniu, którego termin miałby być liczony od daty ukończenia budowy. Sąd stwierdził bowiem, że z istoty roszczenia, o którym mowa, wynika, że jest ono uprawnieniem wynikającym z posiadania i ściśle z tym posiadaniem związanym, tzn. że dopóty, dopóki trwa posiadanie, utrzymuje się ono i może być realizowane.

Podobieństwa i analogie

Odnosząc analogicznie powyższe rozważania do roszczenia o ustanowienie służebności przesyłu, można moim zdaniem postawić tezę, że nie przedawnia się roszczenie przedsiębiorcy energetycznego, który jest właścicielem urządzeń przesyłowych posadowionych na cudzym gruncie. Przesłanką zgłoszenia tego roszczenia jest pewien stan faktyczny, który ma charakter ciągły. Jest nim istnienie na cudzym gruncie urządzeń przesyłowych będących własnością przedsiębiorcy. Tym samym bieg terminu przedawnienia musiałby się rozpoczynać każdego dnia na nowo. Jednocześnie, podobnie jak w wypadku roszczenia z art. 231 § 1, ustanie tego stanu faktycznego (na przykład utrata własności urządzeń przesyłowych przez przedsiębiorcę) powoduje skutek silniejszy niż rozpoczęcie biegu terminu przedawnienia – roszczenie bowiem wygasa. Wydaje się, że ze względu na podobieństwo istotnych elementów hipotez norm z art. 231 § 1 oraz z art. 305² § 1 w związku z art. 305¹, wyrażających się w ciągłości stanu faktycznego polegającego na istnieniu pewnych urządzeń (lub budynku, w przypadku art. 231 § 1) na cudzym gruncie bez tytułu prawnego, zasadne jest analogiczne stosowanie na gruncie art. 305 ² § 1 rozwiązań wypracowanych na gruncie art. 231 § 1.

Na marginesie: pogląd, że bieg przedawnienia przedsiębiorcy sieciowego rozpoczął się w chwili wejścia w życie nowych przepisów, oznaczałby, że przedsiębiorcy sieciowi musieliby w terminie do 3 sierpnia 2011 roku skierować do sądów wnioski o przymusowe ustanowienie służebności przesyłu dla wszystkich urządzeń przesyłowych posadowionych na cudzych gruntach bez tytułu prawnego. Byłoby to niewykonalne nie tylko ze względu na skalę tego zjawiska, lecz także z uwagi na często niejasny status prawny nieruchomości. Nie wspominając już o kosztach takiego zmasowanego działania, które – jako tzw. koszty uzasadnione w rozumieniu ustawy prawa energetycznego – musiałyby zostać uwzględnione przy kalkulacji taryf.