Prawo autorskie na rynku dzieł sztuki

Wiele dzieł sztuki zyskuje z czasem na wartości. Przy dziełach muzealnych zakłada się długoterminowy czas inwestycji. Przy kwotach rzędu kilku tysięcy złotych łatwiej dopatrzeć się szybszych zysków – prace uznanych polskich artystów, prowadzonych przez dobre galerie sztuki rosną w dużo krótszym okresie. Zakup takiego dzieła nakłada na nowego właściciela wiele obowiązków. W Polsce obowiązują przepisy odnoszące się w sposób bezpośredni lub pośredni do rynku sztuki i regulujące zagadnienia związane z prawami twórcy i jego późniejszych nabywców lub spadkobierców do dysponowania danym dziełem. Prześledźmy je pokrótce.

Autorskie prawa majątkowe

Nabycie konkretnego działa sztuki nie daje właścicielowi prawa do swobodnego korzystania i rozporządzania tymże dziełem. Dopiero przeniesienie, w formie pisemnej, majątkowych praw autorskich na nowego właściciela, daje taką możliwość. Na prawa majątkowe składają się m.in: prawo do utrwalania danego dzieła, reprodukcji, wprowadzania do obrotu, jak również prawo do odpłatnego wystawiania danego dzieła czy wynajmu osobom trzecim. Język prawniczy nazywa je polami eksploatacji.

Przenosząc autorskie prawa majątkowe, ważne jest, aby dokładnie określić wszystkie pola eksploatacji, gdyż nie funkcjonuje takie prawo, zgodnie z którym można przenieść całkowicie autorskie prawa majątkowe. Mało tego, można posiadać autorskie prawa majątkowe do konkretnego dzieła sztuki, nie będąc właścicielem dzieła.

Z tytułu przeniesienia autorskich praw majątkowych, twórcy dzieła przysługuje wynagrodzenie odrębne za każde z pól eksploatacji. Według prawa polskiego, dopiero po upływie siedemdziesięciu lat od śmierci artysty, można dowolnie korzystać z danego dzieła sztuki bez odprowadzania opłat z tytułu autorskich praw majątkowych.

Instytucja droit de suite

Droit de suite jest to uprawnienie twórcy i jego spadkobiercy do udziału w dochodach osoby sprzedającej oryginalne dzieło sztuki.

Jeśli dane dzieło jest po latach odsprzedawane z zyskiem lub w inny sposób robi na nim interes - artysta lub jego spadkobierca również powinni na tym zarabiać. Nie jest rzadkością, że w momencie sprzedaży pracy twórca nie uzyskuje korzyści odpowiadających rzeczywistej wartości dzieła. Prawo do droit de suite można chyba tłumaczyć faktem, że wielu artystów zdobyło uznanie dopiero po swojej śmierci.

Instytucja droit de suite funkcjonuje w Polsce oraz w większości krajów europejskich. Na jej podstawie artystom oraz spadkobiercom przysługuje prawo do wynagrodzenia w wysokości 5% dokonanych odsprzedaży danego dzieła sztuki. Jednak realizacja tych przepisów jest szczególnie trudna. Wynika to z wielu nieścisłości. Po pierwsze, z braku dokładnie określonych podmiotów odpowiedzialnych za odprowadzanie opłat oraz podmiotu uprawnionego do uzyskiwania informacji o dokonanych sprzedażach dzieł sztuki oraz odpowiedzialnego za pobranie, zarządzanie i podział środków dla artystów. Nie bez wpływu pozostają również problemy dotyczące samej atrybucji dzieł, badania ich autentyczności itd. Z drugiej strony, dzięki instytucji droit de suite artyści mają zapewniony udział w zyskach właścicieli dzieł sztuki. Jest to argument przemawiający za słusznością tej ustawy, jednak w Polsce w dalszym ciągu mało kto wie o jej istnieniu...

Autorskie prawa osobiste

Autorskie prawa osobiste to rodzaj szczególnej więzi niezbywalnej i nie podlegającej zrzeczeniu się, która łączy niejako twórcę z jego utworem. Autorskie prawa osobiste chronią „intelektualny” związek twórcy z dziełem oraz stanowią o nienaruszalności formy i treści tego dzieła. W praktyce jest to równoznaczne z tym, że twórca dzieła ma prawo do decydowania o tym, czy dane dzieło będzie sygnowane jego imieniem i nazwiskiem, pseudonimem, inicjałami bądź udostępniane anonimowo.
 
W dzieło nie można ingerować, zmieniać go. Każda ingerencja w dzieło sztuki jest złamaniem autorskich praw osobistych twórcy. Nieuprawione jest więc wnoszenie zmian oraz wszelkich poprawek.
 
Tylko autor może podjąć decyzję o tym, kiedy i komu zaprezentuje swoje dzieło. Ważny jest również kontekst, okoliczności w jakich dany utwór można prezentować. Autorskie prawo osobiste chroni twórcę przed nierzetelnym wykorzystaniem utworu. Autor ma również prawo do przeprowadzenia nadzoru autorskiego nad dziełem.

Wydawać by się mogło, że sprzedaż dzieła jednoznacznie kończy związek twórcy z dziełem. W świetle obowiązującego prawa tak nie jest. Istnieje nierozerwalna, trwała więź autora z dziełem, ale również żywe pozostają liczne zobowiązania, z których późniejszy właściciel zmuszony będzie się rozliczyć.

Anna Niemczycka