Dom Pamięci Obławy Augustowskiej powstał w odrestaurowanym zabytkowym Domu Turka

Dom Turka to zwyczajowa nazwa zabytkowej kamienicy przy ul. 3 Maja 49 w Augustowie. Pochodzący najprawdopodobniej z 1900 r. budynek jest obiektem o bogatej, choć dramatycznej historii.

Kamienica swoją nazwę wzięła od popularnej wśród mieszkańców Augustowa cukierni „Ankara”, która mieściła się w niej w latach 30. XX w. Cukiernia prowadzona była przez Kamila Tiakosza, imigranta bośniackiego pochodzenia i muzułmanina, nazywanego potocznie „Turkiem”. Mroczne karty historii budynku przypadają na lata powojenne. W 1940 r. kamienica została zajęta przez NKWD. Od 1945 do 1956 roku w budynku swoją siedzibę miał Powiatowy Urząd Bezpieczeństwa Publicznego. W okresie tym w podziemiach budynku funkcjonował areszt, w którym dokonywano brutalnych przesłuchiwań oraz tortur, zarówno żołnierzy podziemia niepodległościowego jak i ludności cywilnej. W lipcu 1945 r. w Domu Turka uwięziono zatrzymanych w czasie Obławy Augustowskiej. Będący świadkiem tragicznych wydarzeń budynek do dziś zapisał się w pamięci mieszkańców regionu jako symbol terroru, cierpienia i represji.

W 2011 r. historyczny budynek wpisany został do rejestru zabytków, zaś dekadę później – w 2021 r. – podupadająca kamienica została zakupiona przez Instytut Solidarności i Męstwa im. Witolda Pileckiego. Z inicjatywy instytutu odrestaurowany Dom Turka ma stać się siedzibą Domu Pamięci Obławy Augustowskiej – placówki muzealnej upamiętniającej największą zbrodnię na Polakach po II wojnie światowej, a także opowiadającą dzieje Augustowa i Suwalszczyzny. Za projekt przebudowy, rozbudowy i adaptacji zabytkowej kamienicy na placówkę o funkcjach naukowych, edukacyjnych i kulturalnych odpowiada pracownia architektoniczna Tremend.

Czytaj również: Białobrzeskie Centrum Kultury „Białe Brzegi”

Jak wyznają architekci Tremend, prace związane z adaptacją Domu Turka do funkcji muzealnych prowadzone były z pełnym poszanowaniem jego historycznej wartości. Celem modernizacji nie było jedynie odrestaurowanie budynku, ale również stworzenie przestrzeni, która w angażujący sposób będzie opowiadać historię ofiar Obławy Augustowskiej.

„Dom Turka to miejsce naznaczone historią – świadek dramatycznych wydarzeń, których pamięć powinna trwać. W procesie projektowania staraliśmy się oddać hołd ofiarom i stworzyć przestrzeń refleksji. Pomogą w tym współczesne rozwiązania architektoniczne, dzięki którym przestrzeń muzeum będzie skłaniać do zadumy, jednocześnie umożliwiając głębsze zrozumienie kontekstu historycznego” – tłumaczy Magdalena Federowicz-Boule, założycielka pracowni Tremend.

Projekt przebudowy zakłada zachowanie oryginalnej, historycznej bryły budynku z uwzględnieniem subtelnych zmian, które poprawiają jego funkcjonalność muzealną. Wnętrza zostały zaadaptowane na potrzeby nowoczesnych wystaw, przy jednoczesnym zachowaniu autentycznych elementów, takich jak ślady dawnych cel czy detale architektoniczne. Elementy te były przedmiotem drobiazgowych prac archeologicznych i badawczych w trakcie realizacji inwestycji.

Istotnym elementem całego założenia jest nowa część muzeum, która swoją formą i strukturą nawiązuje do natury i otaczającego krajobrazu Augustowa, stanowiąc dopełnienie i tło dla historycznego obiektu, a jednocześnie harmonijnie się z nim komponując. Elewacja składa się ze struktury wertykalnych rytmów, które dzięki plastycznemu wykorzystaniu światłocienia zyskują zmienność w zależności od pory dnia i roku. Jej celem jest subtelne nawiązanie do różnorodności krajobrazu Augustowa i okolic. Symbolicznie odnosi się również do borów Puszczy Augustowskiej, stanowiących scenerię tragicznych wydarzeń związanych z Obławą Augustowską. Nowoczesna fasada, wykonana z materiałów i w kolorystyce harmonizującej z otoczeniem, nie tylko podkreśla pamięć o przeszłości, ale także wpisuje się w krajobraz miasta. Integralną częścią całości jest Mur Pamięci Ofiar Obławy Augustowskiej autorstwa artysty i architekta Tomasza Trzupka, z którym zespół Tremend współpracował również w zakresie wnętrz i instalacji. Mur z nazwiskami ofiar upamiętnia blisko 600 osób zamordowanych w 1945 roku.

„Koncepcja miejsca upamiętnienia ofiar Obławy Augustowskiej opiera się na przedstawieniu idei skraju lasu, który jest jednocześnie miejscem kaźni i schronienia. Puszcza łączy nasze wspólnotowe wyobrażenie o tym, co wartościowe i ponadczasowe. Zależało nam na stworzeniu miejsca, które nie ma wyłącznie negatywnych konotacji, ale mówi o ofierze i poświeceniu dla wspólnego dobra i lepszej przyszłości” – opisuje Tomasz Trzupek.

Przestrzenie wnętrz nowej części zaprojektowano w sposób umożliwiający grę światła i cienia, co potęguje atmosferę refleksji i zadumy. W ten sposób nowe muzeum staje się połączeniem historii i współczesnej architektury, tworząc miejsce zarówno pamięci, jak i edukacji. Nowy Dom Pamięci Obławy Augustowskiej to nie tylko przestrzeń ekspozycyjna, ale również ośrodek edukacji historycznej i miejsce refleksji nad dziedzictwem regionu. Interaktywne wystawy, świadectwa ocalałych oraz archiwalne materiały pozwolą na głębsze poznanie tej tragicznej historii, zwłaszcza młodszym pokoleniom, które mogą nie być świadome skali zbrodni dokonanej na mieszkańcach Suwalszczyzny.

Czytaj również: Tarasy w pałacu Augustusburg w Brühl po przeprowadzonej renowacji

Muzeum zostało zaprojektowane z myślą o dostępności dla wszystkich odwiedzających, niezależnie od wieku, sprawności czy indywidualnych potrzeb. Zastosowanie nowoczesnych rozwiązań architektonicznych takich jak podjazdy, windy oraz odpowiednie oznakowanie umożliwia swobodne poruszanie się osobom z niepełnosprawnościami. Dodatkowo interaktywne i multimedialne ekspozycje zostaną przystosowane do potrzeb osób niewidomych i niedowidzących. W ramach idei inkluzywności muzeum oferować będzie także wsparcie w języku migowym oraz dostosowane materiały dla osób w spektrum autyzmu, co pozwoli na komfortowe zwiedzanie w dostosowanym tempie i warunkach. Dzięki tym rozwiązaniom Dom Pamięci Obławy Augustowskiej staje się przestrzenią otwartą dla wszystkich, umożliwiając każdemu pełne przybliżenie i zrozumienie historii.

„Otwarcie muzeum w zmodernizowanym i uzupełnionym o współczesne wątki Domu Turka stanowi krok ku przywróceniu pamięci o ofiarach Obławy Augustowskiej i oddaniu im należnego hołdu. Przebudowa tego historycznego budynku to nie tylko akt konserwatorski, ale przede wszystkim świadectwo dbałości o prawdę historyczną i narodową tożsamość. W efekcie Dom Turka przestaje być jedynie symbolem cierpienia – staje się miejscem, w którym historia opowiadana jest na nowo, z myślą o przyszłych pokoleniach” – podkreśla Grzegorz Szymański z zespołu Tremend.

Jak informuje Instytut Pileckiego, zgodnie z planem muzeum ma zostać oddane dla publiczności w lipcu tego roku, przy okazji obchodów 80. rocznicy Obławy Augustowskiej.